Mehmet Dursun ERDEM*
Ağız araştırmaları Türkolojinin bir bilim dalı olarak ele alınışına paralel olarak geçen yüzyılın ikinci yarısında 1860’lı yıllara kadar uzanır (Korkmaz 1987:89). 1867-1940 yılları arasındaki araştırmalar, bir iki istisnâ dışında genellikle ‘yabancı araştırıcılar dönemi’ olarak adlandırılabilir (Korkmaz 1976:143). 1932 yılında Türk Dil Devrimi’nin yapılmış olması, Anadolu halk ağızlarına karşı geniş bir ilgi uyandırmıştır (Korkmaz 1976:145). Bu dönem Türkiye’de büyük bir derleme seferberliği başlatılmıştır. Bu derlemeler sırasında Samsun ve yöresinden birçok kelime Söz Derleme Dergisi’ne ve Derleme Sözlüğü’ne alınmıştır. Anadolu ağızları üzerindeki araştırmaların daha verimli olan dönemi 1940 yılından sonra başlar. Bu dönem, başlangıç döneminin aksine ‘yerli araştırıcılar dönemi’ diye adlandırılabilir (bk. Korkmaz 1976:144; 1995a:249). Ancak her iki dönemde de Samsun üzerine yapılmış ciddî bir çalışma yoktur. Samsun diyalektolojik olarak çalışılması en zor illerin başında gelmektedir.
Samsun ağızları çalışılırken karşılaşılan en önemli sorun örnekleme yapılamamasından kaynaklanmaktadır. Özellikle folklor ve diyalektoloji çalışmalarında bir yöreden örnekleme yoluyla köyler seçilir ve bu köyler öbür köyleri dil ve kültür yapısıyla kapsayıcı ve örnekseyici niteliğe sahiptir. Bu örnekleme metodu Samsun için mümkün görünmemektedir. Karadeniz’in demografik yapısı en fazla değişen ili olan Samsun’da her köyde başka bir dil ve kültüre rastlanabilir. Bu durum her köye ayrı ayrı gidilmesini ve her köyde araştırmalar yapılmasını zorunlu kılar. Samsun’da bu demografik yapı sebebiyle yan yana köyler arasında bile büyük diyalektolojik farklar tespit edilebilmektedir.
Samsun’un 957 köyü vardır. Bu köylere başta Yunanistan ve Bulgaristan’dan olmak üzere Karadeniz ve İç Anadolu’nun birçok yörelerinden insanlar göç etmişlerdir. Özellikle Cumhuriyet’in ilk yıllarında mübadele sonucu yüzlerce köyün boşalması ve bu köylere başta mübadil ve muhacirler olmak üzere Karadeniz ve İç Anadolu’dan birçok insanın gelip yerleşmesi, bölgenin diyalektolojik yapısını oldukça karışık hale getirmiştir. Ayrıca doğudan gelen Kürt köyleri, Kafkasya’dan gelen Gürcü, Abaza, Arnavut, Çerkez köyleri, Balkanlar’dan gelen Pomak köylerini de buna eklersek Samsun ve yöresinin diyalektolojik yapısının ne kadar karışık olduğu tahmin edilebilir. Bu gruplar içerisinde Anadolu ve özelde Canik (Samsun) sancağında büyük miktarda Kafkas göçmeni iskân edilmiştir (İpek 1991:97-135). Bu sebeple bölgedeki 957 köyün tamamına gitmek ve araştırma yapmak gerekmiştir.
Derleme, anket ve soruşturma şeklinde yapılan Samsun ve yöresi ile ilgili diyalektolojik çalışma beş yılda tamamlanabilmiştir. Bu çalışma kapsamında Samsun ilinin siyasî sınırları dahil olmak üzere bazen Tokat, Sinop ve Amasya illeri sınırlarındaki köylere de geçilerek derlemeler yapılmıştır. Çalışma kapsamı içerisinde her köye gidilmiş, bazen birkaç mahalleden oluşan ve aralarında ağız farkları tespit ettiğimiz köylerin mahallelerine de ayrıca gidilerek derlemeler yapılmıştır. Özellikle 2000 yılının başlarında birçok köy yolunun ulaşıma kapalı olması sebebiyle 80’e yakın köye yürüyerek gidilmiş, bu kapalı köyler özellikle derlenmeye çalışılmıştır. Gerek tabiat şartları ve gerekse ulaşımın olmaması sebebiyle bu köylerin ağızları ve kültürleri orijinal niteliğe sahiptir. Dolayısıyla bu köylerde yapılan çalışmalara daha fazla ağırlık verilmiş, köylerde ikamet edilerek derlemeler zenginleştirilmiştir. Bu beş yıllık çalışma sonucunda 1300’e yakın kaset derlenmiştir. Derleme çalışmaları sırasında Aydın’ın çalışmasına esas aldığı dar saha çalışması metot olarak benimsenmiştir (Aydın 2002).
Bölge ağzı üzerine derlemelerimiz hâlâ devam etmekle beraber, kasetlerin deşifre edilmesine ve yorumlanmasına ağırlık verilmiştir. Küçük ilçelerde dahi birkaç ağız karşımıza çıkabilmekte, hatta bazı ilçelerde sadece bir köyde yaşayan ağız adacıklarına rastlanabilmektedir. Samsun ağzının tam haritası bu kasetlerin tamamen deşifre edilmesi, anket ve soruşturmaların tam olarak değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkacaktır. Ancak ön bilgi olarak bazı sonuçlara da ulaşmış durumdayız.
Samsun ilinin içerisinde yerli ağız olarak iki ana grup vardır. Bu grubun ilk kısmını Canik dağlarının güneyindeki ilçeler oluşturmaktadır. Kuzeydeki sahil kesimi ise ikinci ana ağız grubu olarak karşımıza çıkar. Ayrıca her iki ağız grubunun içerinde daha çok merkezî yerlerde Kıpçak ağzının ağırlıklı etkilerini görmekteyiz. Oğuz boyu ağızları daha çok dağlık ve merkezi yerleşim birimlerine uzak noktalarda karşımıza çıkar. Canik dağlarının güneyindeki ağızlar kuzeyindeki sahil bölgelerine nazaran kendini daha iyi korumuştur. Ayrıca güneydeki yerleşim birimlerine kuzeydeki kadar göç olmamıştır. Kuzeydeki, özellikle sahil bölgesine yakın köylerin çoğu Cumhuriyet’ten sonra kurulmuş ve yerli ağızdan farklı ağız özellikleri gösteren köylerdir. Özellikle Trabzon’dan gelen yerleşimcileri Gümüşhane, Ordu, Giresun gibi iller takip eder. Güneydeki yerleşim birimlerine ise Amasya ve Tokat illerinden yoğun göçler olmuştur. Bölgenin bu anlamda en karmaşık ağızları Samsun Merkez, Çarşamba ve Bafra ilçelerinde karşımıza çıkmaktadır.
Dil özelliklerinin etnik ayrılıklara göre tayini ve hangi özelliklerin hangi etnik unsurların ağızlarından geldiği hususunun tespiti, ağız araştırmalarında şimdiye kadar üzerinde durulmamış fakat birinci derecede önemli olan bir noktadır (Korkmaz 1994:s.XVI). Bu üstelik son derece güçtür. Türkiye bir Oğuz boyları ülkesidir (Buran 1999a:90). Anadolu’ya 4. yy’a kadar geri götürülebilen Türk göçleri, özellikle XI. yüzyıldan başlayarak XIV. yüzyıla yoğunlaşarak devam etmiş ve Anadolu bir Oğuz ülkesi hâline gelmiştir. Anadolu’ya Oğuzlar dışında diğer bazı Türk kavimlerinin de geldiği bilinmektedir (Korkmaz 1989:21). Anadolu ağızlarının oluşmasında, son yıllarda Rumeli (Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya), Kafkasya, Türkistan, Afganistan, Kırım gibi yörelerden gelerek, Anadolu’nun değişik bölgelerine yerleşen Türk gruplarının da katkısı vardır (Buran 1996:3).
1071’den sonra, 24 Oğuz boyundan en az 23’ü ve öteki Türk boy, soy, kabile ve oymaklarından pek çoğu Anadolu’ya gelip yerleşmişlerdir (Gülensoy 1988b:205). Samsun ve yöresi de bu göçlerden payını almıştır. XI. yüzyılda Canik sancağında 9 Oğuz boyu iskân hâlindedir. Bunlar; Karkın, Bayındır, Çavuldur (Çavundur), Çepni, Salur, Eymür (Eymir), Ala-Yundlu, Yüreğir (Üreğir), İğdir boylarıdır (bk. Sümer 1935:439-454). Bugün Samsun’un Vezirköprü, Kavak, Alaçam, Ladik, Havza, Bafra ilçelerinde Oğuz boyları yaşamaktadır (Gülensoy 1988b:206-207). Ayrıca tarihî kayıtlarda erken Kıpçak yerleşimlerinin olduğu görülmektedir (Tellioğlu 2005a; 2005b:1-10). Samsun yerli ağzının şekillenmesinde bu boyların etkisi ve önemi çok büyüktür.
Samsun ağızları üzerine bugüne kadar bir yüksek lisans tezi (Erdem 2006) haricinde yapılmış akademik bir çalışma yoktur. Türkiye’nin hemen hemen her yerinden derleme yapmış Ahmet Caferoğlu’nun Samsun ve yöresinden herhangi bir derleme yapmadığı görülür. Yine Anadolu ağızları üzerine yapılan çalışmaların durumunu ve geldiği seviyeyi anlatan çeşitli yazılarda Samsun ağzı üzerine herhangi bir çalışmanın kaydına rastlayamadık.
Samsun ve yöresi üzerine yazı, makale ve çeşitli üniversitelerde yapılmış bitirme tezleri mevcuttur. Ancak bu çalışmalar akademik ve bilimsel ölçülerden uzak çalışmalardır.
Samsun ağızları hakkındaki kesin bilgilere ve ayrıntılı bir ağız haritasına ancak bu çalışmanın tamamlanmasıyla ulaşabiliriz. Şimdilik Samsun ağızlarıyla ilgili bu genel tanıtıcı bilgileri vermekle yetiniyoruz.
Kaynakça
APAYDIN, İskender, Samsun Kavak Kazasının Köyleri (Belâlan-Çukuralan-Çirişli-Alaçam) Ağızları, Türkiyat Enstitüsü, 1974, XIV+143s.
AYDIN Mehmet 2002. Aybastı Ağzı, TDK Yayınları, Ankara.
BİRER, N., Esma, Bafra Ağzı Üzerine Bir Dil İncelemesi, Samsun, HÜ TDE Mez. Tezi, 1980.
BULGURCUOĞLU, M., Havza Köylerinde Derlenen Meşhur Sözler, Samsun, ONM VII/78 (Kas.-Ara. 1946), s. 15.
BURAN, Ahmet 1996. Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, TDK Yay., Ankara.
BURAN, Ahmet 1999a. “Anadolu (Türkiye Türkçesinin) Ağızlarının Karşılaştırmalı İncelemesi ve Bu Konu İle İlgili Sorunlar”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay., Ankara, s. 89-96.
ÇETİN, Gülen 1986. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde Yapılan Folklorla İlgili Lisans Tezleri Bibliyografyası (1940-1980) I, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.
ÇÖL, Gülbiz, Çarşamba Folkloru, AÜ DTCF TDE Böl. Bitirme Tezi, Ank. 1970-1971, BT 558.
DENGİZ, Mesut, Havza Ağzı, Samsun, Atatürk Ü Edb. Fak. TDE Mez. Tezi, 1974, D 74/3.
DİLCİMEN, Kâzım, Samsun’un Tekkeköyü’nde Derlenmiş Atasözleri, ONM VII/67 (Ağu. 1944), s. 28-29.
DS: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. I, TDK Yay., Ank. 1993.
DÜRÜST, Mustafa, Bafra-Gazibeyli Ağzı (Derleme, İnceleme ve Sözlük), Samsun, Atatürk Ü Edb. Fak. TDE Mez. Tezi, 1972, D 72/1.
ELÇİN, Şükrü, Bafra ve Köylerinde Söylenen Mâniler, Samsun, SF, IV/44, (Eyl. 1976), s. 14-17.
ELMAS, Yılmaz, Samsun Folklorundan Örnekler, TFA VII/153 (Nis. 1962), s. 2706-2709.
ELMAS, Yılmaz, Samsun İli Bilmeceleri, Yüceer Matbaası, Samsun 1961, s. 16.
ERCİLASUN, Ahmet B. 2000a. “Ağız Çalışmalarına Toplu Bir Bakış”, Türkçenin Ağızları Çalıştay Bildirileri, Haz. A. Sumru ÖZSOY, Eser E. TAYLAN, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul, s. 1-3.
ERCİLASUN, Ahmet B. 2000b. “Ağız Çalışmalarına Toplu Bir Bakış”, Türk Dili, S. 584, TDK Yay., Ankara, s. 115-118.
ERİMER, Kayahan 1989. “Anadolu ve Rumeli Ağızları Üzerinde Bir Bibliyografya Denemesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1970, TDK Yay., Ankara, s. 211-236.
GÜLENSOY, Tuncer – ALKAYA, Ercan 2003. Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası, Akçağ Yay., Ankara.
GÜLENSOY, Tuncer 1981. Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliyografyası, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
GÜLENSOY, Tuncer 1988b. “Karadeniz Ağızlarına Toplu Bir Bakış”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri 1986, OMÜ Eğitim Fak. Yay., Samsun, s. 205-209
GÜLENSOY, Tuncer 1999. “Ağız Araştırmalarının Bugünkü Durumu”, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK Yay., Ankara, s. 16-23.
İPEK, Nedim 1991. “Kafkaslar’dan Anadolu’ya Göçler (1877-1900)”, OMÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 6, Samsun
KADİROĞLU, Mahmut, Kolay’dan İlenç, Tekerleme, Maniler, Bafra-Samsun, TFA VIII/177 (Nis. 1964), s. 3382-3383.
KADİROĞLU, Mahmut, Kolay’dan Mâniler, Bilmeceler, Bafra-Samsun, TFA VIII/171 (Ekim 1963), s. 3210.
KARAGÖZ, Sadık, Bafra Köylerinde Söylenen Birkaç Deyim, Samsun, ONM VII/68 (Kas. 1944), s. 26
KARAHAN, A., Samsun-Çarşamba Türküsü, ONM IV/44 (1940), s. 14-16.
KAZIM, M., Samsun Türkçesi Üzerine Küçük Bir İrdem, TDB seri II/1-2, 1940, s. 53-55.
KINIK, Gülsün, Lâdik Ağzı, Samsun, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, 1971.
KORKMAZ, Zeynep 1976. “Anadolu Ağızları Üzerindeki Araştırmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1975-1976, TDK Yay., Ankara, s. 143-172.
KORKMAZ, Zeynep 1987. “Anadolu Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, I. Türk Dili, 23-28 Eylül 1985, İ Ü Yay., İstanbul, s. 89-109.
KORKMAZ, Zeynep 1989. “Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı İle İlişkisi Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1971, TDK Yay., Ankara, s. 21-32.
KORKMAZ, Zeynep 1994. Nevşehir ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara.
ÖZTÜRK, Faruk, Çarşamba Ağzı, Samsun, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, 1973.
PEKAR, Hâlûk, Samsun Diyalektolojisi Üzerine Bir Derleme, AÜ DTCF TDE Mez. Tezi, 1960.
SARI, Ergün, Bilmecelerimiz ve Kapuköy’den Bilmeceler, Samsun, TFA XIII/268 (Kas. 1971), s. 6151-6152.
SÜMER, Faruk 1935. Oğuzlar, AÜ DTCF Yay., Ankara.
TANGEL, Beşir, Samsun ve Çevresinde İnsanlarla İlgili Adet ve İnanmalar, AÜ DTCF Etnoloji Kürs. Bitirme Tezi, 1968-1969.
TELLİOĞLU, İbrahim 2005a. Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon.
TELLİOĞLU, İbrahim 2005b. “Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Etnik Yapısına Tesir Eden Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, S. 5, KaraM Yayınları, Çorum, s. 1-10.
USLU, Yaşar Kaya, Samsun Çarşamba Dil İncelemesi, Türkiyat Enstitüsü,1975.
ÜLKÜTAŞIR, M. Şakir, Sinop ve Samsun Havalisinden Topladığı Halk Dilinde Sözler, Ahâli Gazetesi, Samsun, No: 573, 574, 575.
YETİŞ, Kazım 1981. “Türkiyat Enstitüsü Kütüphanesindeki Tezlerin Bibliyografyası”, İÜ Edb. Fak. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1977-1979, İÜ Yay., İstanbul, s.265-327.
Kaynak: www.samsun.bel.tr
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder